جایگاه عرفان و عارفان الهی در قرآن از نظر علامه ی طباطبایی(ره)

قرآن کریم با بیانی جالب ، روشن می سازد که همه ی معارف حقیقیه از توحید و خداشناسی واقعی سرچشمه می گیرد و استنتاج می شود و کمال خداشناسی از آن کسانی است که خداوند آنان را از هر جا جمع آوری کرده و برای خود اختصاص داده است و آنان هستند که خود را از همه کنار کشیده و همه چیز را فراموش کرده اند و در اثر اخلاص و بندگی ، همه ی قوای خود را متوجه عالم بالا ساخته اند و دیده به نور پروردگار پاک روشن نموده اند و با چشم واقع بین ،حقایق اشیاء و ملکوت آسمان و زمین را دیده اند زیرا در اثر اخلاص و بندگی به یقین زسیده اند و در اثر یقین ملکوت آسمان و زمین و زندگی جاودانی ، جهان ابدیت برایشان مکشوف شده است .

عرفان از دیدگاه استاد دکتر فاطمه طباطبایی

عرفان چنان که بسیاری اندیشمندان اذعان داشته اند "سلطان معارف و ملکه علوم بشری است".  علمی است به شناخت خداوند و هستی مطلق و آنچه به او مربوط می شود. آنچه موجب جلالت قدر و کبریایی ارزش دانش عرفان می شود ، حضور شهودی و شهود حضوری معلوم در پیشگاه عالم است. عرفان همانند دیگر دانش ها مفهومی حصولی در ذهن عالم نیست. هر مفهوم ذهنی رخدادی درونی و در نتیجه مقهور عوامل موجود در ذهن عالم است. در نگاه عارفان ذات مقدس حق نه معقول اهل نظر است و نه مشهود اهل بصر و میزان و مقدار و سعه هستی عاقل یا شاهد ، در اکتناه آن ذات مقدس نقشی ندارد ، چرا که او "بسیطه الحقیقه" است و ترکیب در هیچ صورتی در او راه ندارد. اوصاف ذاتی او عین هم دیگرند. به این بیان اوصاف ذاتی حق تعالی شأنه اگر چه در مفهوم غیر یکدیگرند ، در مصداق جملگی عین ذات موصوف اند. به این ترتیب "اولیت" او عین "آخریت" اوست و "ظاهر" بودن او عین "باطن" بودن او. پس اگر سالک بخواهد به بعض یا گوشه ای از آن حقیقت راه یابد ، به دلیل عینیت وجودی آن ذات مقدس ، ادراک بعض بدون اکتناه به بعض دیگر محال است و ادراک یا شهود آن نیز توهمی بیش نیست و از این رو در دانش عرفان راهی برای ادراک آن ذات مقدس متصور نیست.

زندگی ، احوال و آثار نجم الدین رازی (5)

نجم الدین رازی باب اول از ابواب پنج گانه ی "مرصاد العباد "را بر پایه ی آیه ی مبارکه ی 7 سوره ی واقعه تنظیم کرده است که خداوند عزیز می فرماید : " و کنتم ازواجا ثلاثه : و شما سه گروه خواهید بود " سه گروهی که در این آیه به آنها اشاره شده سعادتمندان ، شقاوتمندان و پیشگامانند که رازی باب نخست را به سه فصل مختصر ترتیب داده است . نجم الدین فصل اول را " در بیان آنک فایده ی نهادن کتاب در سخن ارباب طریقت و بیان سلوک چه چیزست ؟ " فصل دوم را " در بیان آنک سبب نهادن این کتاب چه بود خاصه به پارسی ؟ " و فصل سوم را " در بیان آنک این کتاب بر چه نسق و نهج نهاده آمده ؟ " نامگذاری می کند . بنابراین نجم الدین در فصل اول دیباچه به بررسی فایده ی نگارش مرصاد العباد در کلام عرفا ، فصل دوم دیباچه به علت فارسی بودن کتاب و در فصل سوم دیباچه به روش و متدولوژی خود اشاره می کند .

دکتر هادی وکیلی

دانشمند معظم استاد دکتر هادی وکیلی از نامداران و نظریه پردازان عرفان اسلامی روزگار ماست که

آثار علمی و پژوهشی فراوانی به جامعه ی علمی ایران و جهان عرضه داشته است . برای آشنایی دانشجویان و علاقه مندان عرفان ناب اسلامی ، نظری به شرح حال علمی و پژوهشی این استاد گرانقدر عرفان اسلامی می افکنیم :

 

نام	هادی
نام خانوادگی	وکیلی
سال تولد	1342
وضعیت تاهل	متأهل
مرتبه علمی	استادیار، عضو هیات علمی گروه مطالعات تطبیقی عرفان- مدیر گروه پژوهشی حکمت معاصر

مدارک تحصیلی

• دکتری عرفان اسلامی، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات،1374-1377
• کارشناسی ارشد عرفان اسلامی، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات،1372-1374
• کارشناسی روانشناسی ، دانشگاه تهران،1370-1374
• سطح 4 حوزه(خارج فقه و اصول)

معرفت نفس(3)

جز هستی تحقق ندارد و به هر جا که برویم در کشور پهناور وجودیم و از این کشور به در نمی رویم و به در رفتن از کشور هستی پنداری بیش نیست . خودمان هستیم و به هر چه می نگریم هستی است و هر چه را می یابیم هستی است و هر چه را ادراک می کنیم هستی است و عدم اگر توهم و ادراک شود به طفیل هستی است . همه ی آثار از هستی است و بدانچه فکر بشر رسید همه را از کانون هستی به در آورد ...

دیدگاه عرفانی حضرت علامه حسن زاده ی آملی (مدظله تعالی) تفسیر فرمایش حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام در دعای کمیل است که می فرماید : لا یمکن الفرار من حکومتک، و چنان که خواجه ی اهل راز حافظ شیراز می فرماید : طفیل هستی عشقند آدمی و پری / ارادتی بنما تا سعادتی ببری...

زندگی ، احوال و آثار نجم الدین رازی (4)

مرصاد العباد مشهورترین اثر عرفانی نجم الدین رازی است که بر ادبیات عرفانی پس از خود تأثیر فراوانی گذاشته و عرفای قرون بعد مانند مولانا جلال الدین رومی و حافظ شیرازی از آراء و اندیشه های نوآورانه ی او برای آفرینش آثار عرفانی خود الهام گرفته اند. مرصاد العباد - این شاهکار بی نظیر نثر عرفانی فارسی - که به گفته ی نجم الدین رازی در بیان سلوک راه دین و وصول به عالم یقین ، و تربیت نفس انسانی و معرفت صفات ربانی است بر پنج باب و چهل فصل بنا می افتد. باب اول در دیباچه ی کتاب و آن مشتمل بر سه فصل است : فصل اول در بیان آنک فایده ی نهادن کتاب در سخن ارباب طریقت و بیان سلوک چه چیزست ؟ فصل دوم در بیان آنک سبب نهادن این کتاب چه بود خاصه به پارسی ؟ فصل سیم در بیان آنک این کتاب بر چه نسق و نهج نهاده آمد ؟ ...

رونمایی از جدید ترین کتاب دکتر محمد مهدی اسماعیل پور در همایش بین المللی یادروز حافظ

20 مهر ماه 1393 در همایش بین المللی یادروز حافظ و هجدهمین همایش علمی پژوهشی حافظ شناسی از جدید ترین کتاب استاد دکتر اسماعیل پور با عنوان " آینه ی جمال نمای " با حضور اندیشمندان و حافظ پژوهان ایران و جهان رونمایی شد . در این همایش " مرکز حافظ شناسی ایران " از دکتر اسماعیل پور به خاطر ارائه ی اثری متفاوت با متدولوژی جدید و ارزش محتوایی بالا در عرفان حافظ تقدیر کرد . " آینه ی جمال نمای " در 386 صفحه توسط انتشارات بین المللی نوید شیراز منتشر می شود .

علم و معرفت در دیدگاه شیخ اکبر محی الدین ابن عربی

یاران ما در مقام معرفت و عارف ، و مقام علم و عالم اختلاف دارند . گروهی می گویند مقام معرفت ، ربانی و مقام علم ، الهی است . این ، قولی است که من و محققانی مانند سهل تستری ، بایزید بسطامی ، ابن العریف و ابن مدین بدان معتقدیم . و گروهی می گویند مقام معرفت ، الهی و مقام علم ، مادون آن است .

"فریتهیوف شوان" عرفان پژوه معاصر(2)

یکی از نشانه های دیدگاه "شوان" اعتقاد او به جنبه های باطنی دین است . به باور" شوان "، هر دینی از بعد معنوی نیرومندی برخوردار است که اساس و پایه ی فراگیر و جهانشمول آن دین را تشکیل می دهد . تعدادی از آثار شوان بدین قرار است : عرفان دانش ابدی است ، گوهر و صدف عرفان اسلامی ، از خدا تا انسان ، زیبایی عرفان ، چشم دل ، راهی به قلب ، تطبیق و قیاس ادیان ، راه و مرام اخلاقی در اسلام ، مسیحیت و اسلام ، ابعاد اسلام ، متافیزیک و سنت گرایی .

" فریتهیوف شوان " عرفان پژوه معاصر(1)

" فریتهیوف شوان " عرفان پژوه معاصر آلمانی در هشتم ژوئن سال 1907 میلادی در خانواده ای اهل معنویت و ادبیات به دنیا آمد. شوان از دوران جوانی به جستجوی حقیقت پرداخت و ضمن آشنایی با فیلسوف مشهور فرانسوی " رنه گنون " به تقویت مبانی عقلی و شهودی خویش پرداخت. "شوان" پس از سفری پژوهشی به شمال آفریقا، مراکش، مصر و الجزایر به کسب تجربه پرداخت اما ارتباطش را با "رنه گنون" همچنان حفظ کرده بود.  در دیدگاه "شوان " دین موضوعی اصلی و اساسی در فرهنگ و تمدن انسانی است که نقش پررنگی در حیات بشری ایفاء می کند . در اندیشه ی او ، ارتباط انسان با خدا و پرستش او باید همواره و همیشگی باشد ...

زیبایی از نگاه عبدالرزاق کاشانی

عبدالرزاق کاشانی عارف قرن هفتم و هشتم هجری و از شارحان آثار عرفانی شیخ اکبر محی الدین ابن عربی در باره ی زیبایی به سیاق عرفا می گوید : " جمال، تجلی خداوند است برای ذات خودش، پس برای جمال مطلق او جلالی است که در هنگام تجلی حق به ذات خود قهاریت کل را در بر دارد . پس همه او را ببینند و نه غیر را، و او برترین جمال است و برای او نزدیکی است که به وسیله ی آن به حق نزدیک می شوند و آن عبارت است از ظهور حق در همه ".

ارتباط " خیال متصل " و " خیال منفصل " با یکدیگر

در دیدگاه شیخ اکبر محی الدین ابن عربی ، " خیال منفصل " و " خیال متصل " از هم جدا نیستند بلکه از نظر تکوینی  " خیال متصل " زاییده ی " خیال منفصل " است . او میگوید : رابطه ی این دو خیال ، رابطه ی انفصال و تمیز نیست بلکه بهتر آن است که بگوییم آنها دو وجه از یک حقیقت هستند و رابطه ی میان این دو ،رابطه ی جزء ( خیال متصل ) با کل ( خیال منفصل ) است .

انواع خیال از دیدگاه محی الدین ابن عربی

محی الدین ابن عربی " خیال " را به " خیال منفصل " و " خیال متصل " تقسیم می کند . " خیال منفصل " خیالی است که تمامی مراتب آفرینش را در خود جای می دهد . به عبارت دیگر ، خیال منفصل برزخی است که از خیال مطلق آغاز می شود وتا نازل ترین مراتب وجود ادامه می یابد . از این رو عالم خیال منفصل را " سرزمین حقیقت " نام می نهد . اما " خیال متصل "  ادامه ی سرشت و فطرت انسان است که در درون وجود او قرار دارد . به عبارت دیگر ، " خیال متصل " از آنجا که در نهاد انسان است جهانی فراگیر و گسترده است که تمامی حقایق عالم را در درون خود ادراک می کند ...

" خیال " در عرفان نظری شیخ اکبر محی الدین ابن عربی

اهمیت جایگاه "خیال "در عرفان نظری محی الدین ابن عربی تا بدانجاست که برخی از دانشمندان و محققان عرفان اسلامی ، آرای عرفانی او را " فلسفه ی خیال " نامیده اند . از نظر شیخ اکبر ، " سراسر عالم خیال اندر خیال است " یعنی عالمی که حد فاصل میان وجود مطلق و عدم مطلق است دارای مراتب گوناگونی است که از الوهیت آغاز شده و به نیستی ختم می شود . ابن عربی ، از سویی دیگر ، واسطه ی میان خداوند و موجودات را هم عالم خیال می داند  پس ، از این نظر که جهان هستی خیالی بیش نیست انسان نیز باید از مسیر صور خیالی به سیروسلوک پرداخته به معرفت دست یابد . شیخ ، وسایط خیالی در هستی را دارای رمز و نماد می داند که باید توسط آدمی مشاهده شود ...

عین القضات همدانی

"عین القضات همدانی" یکی از عرفای صاحبدل و روشن ضمیر اسلام است که از نوابغ روزگار خود به شمار می رود . عین القضات در عمر کوتاه 33 ساله اش کتاب ها و رساله های گوناگونی تألیف کرده که " زبدة الحقایق" به زبان عربی ، و "تمهیدات" به زبان فارسی از مشهورترین آنهاست . این عارف شوریده حال و عالم ایرانی در سال 429 هجری در همدان پا به عرصه ی وجود نهاد و در همان شهر هم به دست جاهلان عالم نما به شهادت رسید . "عین القضات" در کتاب مشهور "تمهیدات" به بیانی لطیف و خیال انگیز ، ماجرای عشق و فدکاری برای معشوق ، و لذت و صمیمیت و صفا را  بر پایه ی مبانی عرفان اسلامی به نگارش در آورده است .

نبوت از منظر عارف والا مقام سید حیدر آملی

در جلسه ی گذشته تفاوت نبوت با ولایت را در عرفان بیان کردیم اما بخوانید انواع نبوت از نگاه عارف والامقام سید حیدر آملی . ایشان ، نبوت را به دو گونه تقسیم می کند :

نبوت تعریفی : که به معنی خبر شدن و خبردارشدن از معرفت ذات و اسماء و صفات است

نبوت تشریعی : که هم معنی نبوت تعریفی می دهد و هم با تبلیغ احکام و تأدیب خلق به اخلاق و تعلیم حکمت و قیام و سیاست هم همراه است که به چنین نبوتی " رسالت " هم می گویند ...

ارتباط نبوت با ولایت در عرفان

"نبوت" در لغت از " نبأ " به معنای خبر گرفته شده است و در اصطلاح ، به خبری گویند که از سوی خداوند به منظور هدایت بشر به سوی سعادت و کمال به پیامبر (ص) عطا می شود .  نبوت به دو گونه ی عامه و خاصه تقسیم می شود در نبوت عامه رسالت و شریعت لازم نیست مانند یوشع که زیر پرچم رسالت حضرت موسی (ع) قرار داشت . اما نبوت خاصه مبعوث به رسالت و شریعت است مانند پیامبران اولوالعزم که صاحب شریعت و کتاب بودند . نبوت دارای باطنی است که به آن "ولایت" می گویند ...

" عماء " چیست؟

"عماء" بر خلاف آنچه گفته می شود  مکان یا مقام رتبی پروردگار نیست بلکه به زمان پیش از آفرینش از نظر تنزل وجودی گفته می شود که آن را منشأ تکثر یا انشاء وجود فعلی می نامند . ملاصدرا می گوید : اول ما نشأ من الوجود الواجبی الذی لا وصف له و لا نعت له الا صریح ذاته المندرج فیه جمیع الحالات و النعوت الجمالیة و الجلالیة باحدیة و فردانیتة ، هو الوجود المنبسط الذی یقال العماء : اول چیزی که از واجب الوجود که وصف و صفتی برای او نیست مگر به بساطت ذاتی ، و جمیع حالات و صفات جمالی و جلالی به احدیت و فردانیت ذات در او مندرج است ، همان وجود منبسط است که آن را " عماء " گویند .

تعریف ولایت

"ولایت "از لحاظ لغوی  ، از "ولی" به معنای قرب گرفته شده است .

ولایت به فتح واو به معنی نصرت و محبت است ؛

و به کسر واو  یعنی سلطنت ، قدرت ، امارت و تولیت .

اما ولایت در عرفان عبارت است از این که عبد ، هنگام فنای از خود ،

به حق بازگردد  ، و حق ، تولیت او را بر عهده گیرد

و او را به مقام قرب و تمکین برساند و در او تحول بنیادین صورت پذیرد

و اخلاق و اوصاف  و علوم و قدرت و فعل او الهی گردد ؛

عارف به خدا و صفات او ، بر طاعات او مواظبت ، و از محرمات او پرهیز کند ،

و از فرو رفتن در گزداب لذت ها و شهوت ها روی بر تابد .

هجویری در کشف المحجوب می گوید : ولایت قاعده و اساس طریقت عرفان است

و معرفت  ، جمله بر ولایت و اثبات آن است .

کثرت استعمال این واژه در قرآن کریم ، بیانگر اهمیت آن در عرفان اسلامی است .

این واژه در قالب اسم و فعل و مفرد و جمع 233 مرتبه در قرآن به کار رفته است .

تعریف اصطلاح " مقام " در عرفان اسلامی

" مقام " مرتبه ای است از مراتب سلوک که در تحت قدم سالک آید و محل استقامت او گردد و زوال نپذیرد . بر این اساس ، "مقام" قابل کسب است و سالک باید با ریاضت و مجاهدت به مقامی دست یابد و در آن مقیم شود و چنانچه اوصاف آن مقام را تحصیل کرد ، آنگاه قابلیت ورود به مقامی دیگر پیدا می کند .

تعریف اصطلاح "حال" در عرفان اسلامی

عزالدین محمود کاشانی در " مصباح الهدایة " که از کتب کلاسیک عرفان عملی است می گوید : مراد از حال نزد صوفیان ، واردی است غیبی که از عالم علوی گاه گاه به دل سالک فرود آید و در آمد و شد بود تا آنگاه که او را به کمند جذبه ی الهی از مقامی ادنی به اعلی کشد .

بر این اساس ، "حال" واردی غیبی  وحالتی است روحانی که بر دل سالک می تابد و چونان برقی عبور می کند و هرگز دوام ندارد ...

تجربه ی" فنا "از نظر عبدالرحمان جامی

عبدالرحمان جامی از عرفای بزرگ اسلام در کتاب " لوایح " در تعریف " فنا " می گوید : فنا عبارت از آن است که به واسطه ی استیلای ظهور حق بر باطن به ماسوای او شعور نماند و پوشیده نباشد که فنای فنا در فنا مندرج است . این فنا خود نتیجه ی توحید است یعنی تجرید خاطر از تعلق به ماسوای حق ، هم از روی طلب و ارادت و هم از جهت علم و معرفت . یعنی طلب و ارادت از دیگر مطلوبات و مرادات منقطع گردد و همه ی معلومات و معقولات از نظر بصیرت مرتفع شود و به غیر از حق سبحانه شعور نماند تا حدی که در آخر کار ، حتی آگاهی وی از فنای خود نیز باید از شعور وی زایل شود .

جایگاه وحی در عرفان اسلامی

خداوند متعال در آیه ی 51 سوره ی شوری می فرماید : " و ما کان لبشر ان یکلمه الله وحیا او من وراء حجاب او یرسل رسولا فیوحی باذنه ما یشاء انه علی حکیم : و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز از طریق وحی یا از ورای حجاب یا فرستاده ای که به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید ، همانا اوست بلند مرتبه ی حکیم " . بر اساس دیدگاه عرفا ، "وحی"سه گونه است : وحی خاص ، وحی باواسطه ، وحی نبی . وحی خاص یعنی اینکه انسان می تواند به طور مستقیم با خداوند در ارتباط باشد که به آن "الهام" می گویند . وحی باواسطه یعنی ارتباط به واسطه ی چیزی یا فردی که مورد توجه خاص حق تعالی است . و در وحی نبی ، پروردگار عالمیان علوم و معارف الهی را به صورتی آشکار به پیامبرش ابلاغ می کند تا گوش جان بندگانش برساند .

معرفی کتاب " اسفار اربعه " صدرالمتألهین ملاصدرای شیرازی

"اسفار اربعه " دوره ی کامل فلسفه ی ملاصدرا، به زبان عربی، ام‌الکتاب تألیفات او وجامع همه آنها و شامل 47 جزء است. وی فلسفه را با ذوق حکمای اشراق و عرفا و متصوفه آمیخت و سبکی خاص بوجود آورد که همان حکمت متعالیه است. صدرا «رساله ی ماهیت و وجود» این کتاب را «اسفار اربعه» نام داده که بدین نام نیز مشهور است و بزرگترین و جامع‌ترین تألیف فلسفی اوست. مولف موضوع حرکت جوهریه را بصورت اساسی‌ترین مسائل فلسفه درآورد و بسیاری از مباحث را بر آن استوار ساخت.

 صدرا معتقد است عرفا و سالکین طریق حق، 4 سیر عقلی را باید در 4 سفر طی کنند به این ترتیب:

 1ـ سفر از خلق به سوی حق

 2ـ سفر با حق در حق

 3ـ سفر از حق به خلق با حق

 4ـ سفر در خلق با حق

چهار سفر مذکور در مباحث کتاب اینگونه مرتب شده است:

 1ـ امور عامه (مباحث وجود ـ علم و اقسام آن)

 2ـ علم طبیعی (بحث نخست: احکام جواهر و اقسام اولی آن است. بحث آخر: در بیان اینکه موجودات طبیعی در فضیلت و شرف متفاوتند و مواد جسمی آماده ی قبول فیض وجودی بطور تدریجی هستند).

 3ـ علم الهی (علوم عقلی)

4. علم نفس از مبدا و معاد

لطیفه ی هفتم : لطیفه ی حقیه

آخرین لطیفه از لطایف هفت گانه ی اندام انسان نورانی از نظر عارف بزرگوار علاءالدوله ی سمنانی " لطیفه ی حقیه " نام دارد . این لطیفه که سمنانی آن را " محمد وجود تو " می نامد مقام حقیقت و عالم ذات الهی است که نور سبز درخشان از آن ساطع می شود . از نگاه این عارف گرانقدر ، نور سبز تابناک " نور مطلقی است که صفت خاص حق است ، منزه از حلول و اتحاد و مقدس از اتصال و انفصال ، متجلی شود و پرده ی او سبز باشد و آن سبزی ، علامت حیات شجره ی وجود باشد " .

پس از اینکه سمنانی و سایر عرفای اسلام ، اندیشه ی " نور و رنگ " را به زبان عرفان طرح کردند این نگاه نورانی بر هنر ایرانی تأثیری شگرف گذاشت و آن را متعالی و جاودانه کرد . دیری نپایید که هنر اسلامی بر پایه ی چنین اندیشه های گرانسنگی به شکوفایی رسید و آثار خیره کننده ای در جهان هنر از خود به یادگار نهاد .

لطیفه ی خفیه

ششمین اندام از اندام هفت گانه ی وجودی انسان از نظر علاءالدوله ی سمنانی ، " لطیفه ی خفیه " است . " لطیفه ی خفیه " آشکار کننده ی فطرت الهی در عالم لاهوت است و  شیخ  علاءالدوله بدان سبب که الهامات روح قدسی و ملکوتی توسط این اندام دریافت می شود ، به آن " عیسای وجود تو " می گوید .نور این اندام ، سیاه روشن است زیرا این  مقام ،" سرالاسرار " نامیده می شود یعنی مقام روشن به غایت پنهان . سمنانی  در خصوص این نور سیاه می گوید : " بعد از آن نور خفی که روح القدس اشارت بدوست در تجلی آید و پرده ی او سیاه باشد . سیاهی به غایت صافی و عظیم و با هیبت ، گاه باشد که از دیدن این پرده ی سیاه سالک فانی شود و رعشه بر وجود او افتد "...

جایگاه "خیال" در عرفان اسلامی

شاید نخستین اندیشمندی که به بررسی جایگاه "خیال" به عنوان یک اندیشه ی  مستقل پرداخته "خواجه نصیر الدین طوسی " باشد که در کتاب "اساس الاقتباس" خیال را از عناصر اساسی و تأثیرگزار عالم شعر می داند که وجودش در شعر ، سبب التذاذ و تعجب نفس می شود . البته نگاه خواجه نصیرالدین طوسی به مفهوم "خیال" با نگاه عرفا تفاوت دارد . خواجه نصیر به مبانی فنی و کاربردی "خیال" توجه دارد تا مفهوم حکمی و عرفانی آن . اگر چه هنر اسلامی از این نظر مدیون اندیشه های والای اوست که با بسط و گسترش آرای خود در شعر و هنر ، بستری فراهم کرد تا شاعران و هنرمندان ، بیش از گذشته   مبانی تخیل و خلاقیت  را در آثار خود متجلی کنند...

لطیفه ی روحیه

پنجمین اندام از اندام هفت گانه ی وجودی انسان از نظر علاءالدوله ی سمنانی " لطیفه ی روحیه " نام دارد . " لطیفه ی روحیه " که سمنانی آن را " داوود وجود تو " می نامد اهمیت فراوانی دارد زیرا نماینده ی خداست و تصویری فراسوی صورت دارد . این لطیفه به رنگ زرد است ، رنگی که علاءالدوله در رساله ی نوریه چنین تعبیر می کند : زردی ای به غایت خوشایند بود و از دیدن او نفس ضعیف و دل قوی گردد...

لطیفه ی سریه

چهارمین اندام که علاءالدوله ی سمنانی آن را "موسای وجود تو" نام می نهد ،

"لطیفه ی سریه " است .

این لطیفه که در عالم خیال ، خلوتی با پروردگار را نشان می دهد به رنگ سفید است که در وجود خود امواجی سبز دارد .  سمنانی معتقد است در این مقام ، علم لدنی کشف می شود ...

لطیفه ی قلبیه

"لطیفه ی قلبیه" در عرفان سمنانی مکانی است برای من روحانی که در دل انسان وجود دارد ."لطیفه ی قلبیه" تصویر دیگری از جهان معنا را به نمایش می گذارد که به تعبیر علاءالدوله ی سمنانی ، ابراهیم وجود آدمی است که با طلوع نور دل ، به رنگ سرخ عقیق رخ می نماید . ویژگی "لطیفه ی قلبیه" آن است که "سالک را از دیدن آن نور ، ذوقی عظیم به دل رسد و استقامتی در سلوک پدید آید"...

تعریف تجربه ی عرفانی

1- تجربه ای است که در آن وحدت (=عینیت) یا اتحاد تام با همه ی موجودات یا با واقعیتی متعالی

ادراک می شود و تمایز میان فرد صاحب تجربه و متعلق تجربه یکسره از میان برمی خیزد یعنی:

 

"من" صاحب تجربه به تمامه در همه ی موجودات یا در یگانه موجود منجذب و مستهلک می شود

 

و دوگانگی عالم/معلوم رخت بر می بندد(انجذاب تام) .

 

2- تجربه ای که در آن وحدت یا اتحاد با همه ی موجودات یا با واقعیتی متعالی ادراک می شود

 

اما در حال و زمان تجربه ، آگاهی از تمایز میان "خود" یا فرد صاحب تجربه و متعلق تجربه برقرار

 

است ، یعنی فرد ، به عنوان ادراک کننده ی متمایز ، در برابر همه ی موجودات یا واقعیتی متعالی

 

قرار می گیرد ، و به عبارت دیگر ، "من" با همه ی موجودات یا با واقعیتی متعالی مواجه و روبه رو می شود و در محضر آنهاست

 

 (انجذاب ناقص) .

لطیفه ی نفسیه

در عرفان سمنانی "لطیفه ی نفسیه"به رنگ آبی است چون نفس بر سیاهی ماده برتری یافته و به عالم صورت راه یافته است .علاءالدوله ی سمنانی در "رساله ی نوریه" در خصوص زیبایی این رنگ در مرحله ی نفسیه معتقد است هنگامی پرده ی کبود خوشرنگ(آبی) ظهور پیدا می کند که گناهان به کلی از میان رفته و به سبب آتش ذکر ، فنا حاصل شده باشد...

هفت لطیفه ی نورانی در عرفان علاءالدوله ی سمنانی

از نظر سمنانی ، هر اندازه آتش خفی کلمه ی "لااله الاالله" در دل سالک ظهور پیدا کند و هیزم وجود او را شعله ور سازد ، آن پرده ی تاریک و سرد ، رنگی صاف تر می یابد و از سیاهی اش کاسته می شود . سمنانی اندام دوم را "لطیفه ی نفسیه" می نامد یعنی مکانی  که نفس در آن قرار دارد . "لطیفه ی نفسیه" محل تجمع تمتعات شهوانی و نفسانی است و از آنجا که جسم ندارد عالم صورت نام می نهد و نیز مانند نوح علیه السلام که  دشمنان فرومایه ای پیش روی خود می دید ، آن را نوح هستی انسان یا نوح وجود معرفی می کند...

اندام انسان نورانی در عرفان "علاءالدوله ی سمنانی"

گفتیم اندام انسان نورانی هفت لطیفه دارد که از "لطیفه ی قالبیه" شروع می شود . لطیفه ی قالبیه ، جهان طبیعت است که از نظر سمنانی رنگی سرد ، سیاه و تاریک دارد زیرا تا "لطیفه ی حقیه ی نوریه "  فاصله اش هفت مرحله است . این عارف روشن ضمیر اسلامی ، رنگ سرد و تاریک را پرده ی غیب شیطان می داند که سالک کوی حق ، چون در مرحله ی نخست قرار دارد و از شهادت آفاق و انفس اعراض می کند و به غیب انفس روی می آورد این پرده ی تاریک را در نظر می بیند...

نور و رنگ در عرفان "علاءالدوله ی سمنانی"

علاءالدوله ی سمنانی از عرفای روشن ضمیر قرن 7 و 8 هجری ایران ، هفت رتبه ی معنوی انسان را که با رنگین کمانی از نور خود آرایی می شود آگاهی بخش عارفی می داند که به قصد تعالی روح و اندیشه ی خویش ، راه لطیف سیروسلوک را می پیماید و می گوید : عارف باید بیاموزد که بدان (رنگ) نگرشی داشته باشد چرا که این رنگ به او حالت مینوی خودش را آگاهی می دهد . این اندام هفت گانه که از پیوند نور و رنگ تشکیل شده ، در "رساله ی نوریه "ی سمنانی بدین شرح آمده است : اول "لطیفه ی قالبیه " : اندامی است که شکل ندارد و از جان جهان سرچشمه می گیرد .  به قول دکتر حسن بلخاری استاد هنرهای اسلامی ، این مرحله را که بیشتر تصویری از هستی است تا شکل و فرم ، مقام جسم یا آدم وجود تو می نامند که به یک معنا با آدم ابوالبشر که از جان جهان سرچشمه گرفته است ارتباط دارد...

دیدگاه عرفانی "جلال الدین دوانی" در خصوص هنر و زیبایی

"جلال الدین دوانی" از بزرگان و اندیشمندان عرفان اسلامی در باره ی  اثر پذیری عرفان اسلامی از زیبایی های آفرینش و هستی و تبلور"هنر و زیبایی" معتقد است : "طبیعت از صنعت (هنر) افضل است زیرا از اعلای مبادی صادر شده است بی آنکه رأی بشر را در آن مداخلتی باشد ، حال آنکه صنعت صرفا حاصل چنین مداخلتی است . پس طبیعت ، معلم و آموزگار صنعت (هنر) است و چنان که کمال اشیاء در شباهتشان به مبادی است ، کمال صنعت (هنر) در گرو تشبه به طبیعت است ". پس ،از نظر "جلال الدین دوانی" ، هنر و زیبایی به صورت ازلی خویش یعنی زیبایی حق بازمی گردد هر چند از چشمه ی زلال طبیعت گذر کرده باشد .

نور و رنگ در عرفان اسلامی

"انسان نورانی" در عرفان اسلامی نشانه ی روشن و کمال یافته ای از حقیقت الهی و ربانی است . این حقیقت ، که در قرآن  انعکاس ویژه ای دارد ، بر اندیشه های عارفان دانشمند نیز تأثیر فراوانی داشته است . "رنگ" نیز  از این لحاظ که تجلی معناست در عرفان اسلامی جایگاه ممتازی دارد .انسان نورانی در عرفان و هنر ایرانی به انسان کامل ، امام ، ولی ، پیر و مراد تبدیل شده ، و رنگ نیز معیاری می شود تا عارف الهی بوسیله ی آن ، سیر و سلوک خویش را جهت داده به دگرگونی روحانی بار یابد ...

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی"(9)

کلمه ی هشتم : فرمود "لاعرف" یعنی تا بشناسند مرا . این کلمه کلید در فردوس اعلی است بلکه حاجب انبیاء و اولیاست و امیر بار وصول به حضرت کبریاست و لکن نه مرتبه ی اهل کبر و ریاست...اشارت است بدانچه سر ایجاد موجودات و حکمت تدوین مکونات ، معرفت ذات و صفات خداوندی بود و خلاصه ی کائنات مستعدان قبول این سعادت آمدند که متحملان اعباء بار امانت اند و تفصیل این جمله و زبده ی این زمره خواص عالم عبودیت بودند از انبیاء و اولیاء .

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی(8)

کلمه ی هفتم : فرمود "الخلق" یعنی آدمی را ، و خلق اسم جنس است آدمی را همچون انسان و ناس ، واحد و جمع را متناول است... و بدین خلق آدمی را خواست لاغیر که اعادت جز آدمی را نباشد... در ضمن این اشارت ، بشارتی بزرگ است آدمی را که مظهر ذات و مظهر صفات الوهیت او آمد ، لاجرم از کل کاینات حواله ی معرفت بدو کردند که "فخلقت الخلق لاعرف" ...

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی"(7)

کلمه ی ششم : فرمود "فخلقت" یعنی بیافریدم ، اشارت است به ابداع و اختراع موجودات و مخلوقات از روحانی و جسمانی به صفت مبدعی بی ماده و هیولا ، بی یار و معین ، بی همتا و انباز ، به ارادت و اختیار ، نه به جبر و طبع ...

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی"(6)

کلمه ی پنجم : فرمود "ان اعرف" یعنی مرا بشناسند ، اشارت  به تصحیح و اثبات معرفت ذات و صفات حق است و شرح محبوبی او که از لازمه ی معرفت است و یافت مرتبه ی محبوبی مقدار معرفت باشد چندانکه مقام معرفت عالی تر مرتبه ی محبوبی کامل تر و ترقی مقام محبی هم به قدر معرفت محبوب تواند بود و معرفت هم نتیجه ی محبت آمد چنانکه محبت نتیجه ی معرفت است و این سری بزرگ است ، فهم هر کس بدان نرسد ...

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی"(5)

کلمه ی چهارم : فرمود "فاحببت" یعنی دوست داشتم . اشارت است به صفت محبی و محبوبی ؛ حق محب است که دوست دارنده است و محبوبست که دوست داشته است . "یحبهم و یحبونه" نتیجه ی این محبی و محبوبی است . او سبحانه هم محب خویش است و هم محبوب خویش ، هم او صید است و هم او صیاد ...

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی"(4)

کلمه ی سوم : فرمود "مخفیا" یعنی گنجی پنهانی بودم ، اشارتست به صفت باطنی حق که "هوالباطن" این همه انواع موجودات و اصناف مکنونات ظاهر کرد و او همچنان باطن ، که هیچ تغییر به باطنی او راه نیافت و او در آن باطنی ظاهر که "هوالظاهر" چنانکه ظاهری او منافی باطنی نیامد و به عدم موجودات نقصانی در ظاهری او نبود و به ایجاد و اظهار مخلوقات کمالی در ظاهری او نیفزود .

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی"(3)

کلمه ی دوم : فرمود "کنزا" یعنی گنجی بودم ، اشارت به صفات ربوبیت است . نسبت آن به گنج از سه وجه دارد : اول آنکه گنج موجب استظهارست . دوم آنکه گنج عدت دفع هر حاجت و تحصیل هر مقصود و مطلوب است . سوم آنکه گنج سبب غنا و استغناست و سرمایه ی کرم . پس به حقیقت استظهار وجود موجودات به صفت موجدی حق است و عدت دفع حاجات و تحصیل مقاصد و مطالب مکنونات صفت صمدیت او آمده و غنا و استغنا و کرم مطلق صفت قیومی اوست که او سبحانه به ذات خود قائم است و جملگی کائنات به صفت قیومی او قائم اند ، ذات او منزه از احتیاج و همه چیزها بدو احتیاج ...

غزلی عرفانی از حضرت علامه حسن زاده ی آملی

قلم از نطق ازل تا به زبان آمده است

سخن از صورت انسان به میان آمده است

نقش صنع صمدى بر رخ لوح احدى

آنچه در پرده نهان بود عیان آمده است

اسم اعظم که بود قبله ی اسماء و صفات

مظهرش مصطبه ی کون و مکان آمده است

دل غمدیده ی ما بر اثر عشوه ی دوست

عرصه ی نزهت خوبان جهان آمده است

جز مطهر نکند مس و نگردد مموس

آنکه قرآن سمت اندر تن و جان آمده است

بطنه و فطنه دو ضدند برو قصه مخوان

در خور آخور و آغل حیوان آمده است

مدعى شعبده بازى کند اندر ره دین

شیخ نجدى به لباس دگران آمده است

هفت اقلیم دل از صدق کسى پیموده است

که در این بادیه بى نام و نشان آمده است

ازکران تا به کران ازلى و ابدى

نقطه ی نطفه چسان در طیران آمده است

حسن از شعشعه ی جلوه ی قدس ملکوت

ماشاء الله که چه خوش در هیمان آمده است.

بطنه یعنی تکبر یا سیری و پری شکم از طعام

فطنه یعنی فراست ، تیزهوشی ، فهمیدن

شرح عرفانی حدیث"کنز مخفی"(2)

کلمه ی اول : "کنت" یعنی "بودم من" اشارت است به کینونیت ذات الوهیت بی سابقه ی ابتدا و لاحقه ی انتها از بهر آنکه کلمه ی "کان" دلالت کند بر ماضی و مستقبل و حال به خلاف افعال دیگر . یعنی کان را معنی آن است که بود و باشد و هست و هیچ فعلی دیگر را - که بر صیغت ماضی باشد - این خاصیت نیست که معنی مستقبل و حال دهد . پس لفظ "کنت" آن معنی دهد که همیشه بودم و هشتم و باشم نه اولیت مرا ابتدایی است و نه آخریت مرا انتهایی ...

شرح عرفانی حدیث "کنز مخفی"(1)

یکی از ژرف ترین احادیث قدسی که پایه و اساس مباحث عرفان اسلامی است ،  حدیث مشهور "کنز مخفی" است که خداوند متعال در پاسخ به حضرت داوود علیه السلام که عرض کرد : "یا رب لماذا خلقت الخلق ؟ " فرمود : "کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لاعرف" یعنی "من گنجی پنهانی بودم پس دوست داشتم شناخته شوم آنگاه انسان را بیافریدم تا شناخته شوم". در شرح این حدیث شریف ، سخن ها گفته و کتاب ها نوشته شده است اما یکی از لطیف ترین و زیباترین شرح ها را شیخ نجم الدین رازی عارف نامدار و تأثیرگزار قرن ششم و ابتدای قرن هفتم هجری در کتاب "مرموزات اسدی در مزمورات داودی" نگاشته است . این عارف بزرگ در این خصوص معتقد است که این حدیث هشت کلمه است و بهشت هم هشت در دارد ...

تفاوت‌های اخلاق و عرفان عملی و نظری

فرق عرفان عملی با اخلاق عملی در تمایز عرفان نظری از اخلاق نظری نهفته است؛ زیرا عرفان عملی برای تحقّق ره‌آورد عرفان نظری است؛ چنان‏که خود زمینه‏ ساز تبیین مسائل آن نیز هست، ولی اخلاق عملی برای تحقّق رهنمود اخلاق نظری است و با روشن شدن وجه افتراق عرفان نظری از اخلاق نظری، وجه امتیاز عرفان عملی از اخلاق عملی نیز روشن می‏گردد.

عرفان نظری، علمی فوق فلسفه است، زیرا درباره وجود مطلق (لابشرط مقسمی) مباحثی را مطرح می‏کند که عصاره مسائل آن درباره تعیّنات آن مطلق است نه خود آن و فلسفه درباره وجود بشرط لا (بشرط عدم تخصّص طبیعی، ریاضی، اخلاقی و منطقی) بحث می‏کند و چون وجود لابشرط که موضوع عرفان است، فوق وجود بشرط لا است که موضوع فلسفه است، در نتیجه، عرفان نظری فوق فلسفه خواهد بود و محور اثباتی آن، وحدت شخصی حقیقت وجود و حصر هستی در آن است و هرچه به نام جهان امکان نامیده می‏شود، "نمود" آن "بود" است، نه آنکه خود دارای "بودی" هرچند ضعیف باشد و تعیّنات اَسمایی و صفاتی، هر یک در عین آنکه ظهور آن هستی محض است، حجاب شهود آن نیز خواهد بود، اما عرفان عملی، جهاد و اجتهاد برای شهود وحدت شخصی وجود و تعیّنات آن بوده و شهودِ نمود بودن جهان امکانِ بدون بهره از بودِ حقیقی (هر چند به نحو رابط) است.

تفاوت اخلاق و عرفان(3)

5. تمایز در غایت
غایت در علم اخلاق، حفظ سلامت روحی یا درمان بیماری‌های آن و انسان‌سازی است تا به‌این وسیله، فردی باتقوا، وارسته، عادل و فضیلت‌مند تربیت شود و این حدّ اخلاق است، اما هدف و غایت در عرفان، این نیست، بلکه عارفان انسان‌های باتقوا، عادل و فضیلت‌مندی هستند که به بهشت، دوزخ و محاسبه قیامت معتقدند، ولی می‌کوشند بهشت و دوزخ و حقیقت دیگر امور را به دیده جان، شهود کنند. کسی که به این مرحله برسد، وارد حوزه عرفان شده است.

اخلاق را می‌توان مقدمه و طلیعة عرفان دانست. عرفان برای آن است که انسان به جایی برسد که بوی بد گناه و رایحه خوش بهشت را استشمام کند، اما در اخلاق لازم نیست تعفّن غیبت، غذای حرام و دیگر امور حرام را استشمام کند، بلکه اگر با توجه به شواهدی بفهمد که فلان کار مشکوک است و احتیاط کند، کار اخلاقی انجام داده است. به این ترتیب، میان شهود عرفانی و فضیلت اخلاقی، "تفاوت از زمین تا آسمان است" و این دو علم، اصالتاً و غایتاً دو رشته مستقل و دو مبحث با مبانی متفاوت هستند.

در عظمت عرفان باید گفت که هیچ دانشی به گَرد آن نمی‌رسد و همه علوم وامدارش هستند و در پرتو آن معنا و روح می‌یابند. عرفان، علمی است که همه بودها را نمود و همه حقایق را مشهود می‌نماید. عرفان، هستی را از ماسوا می‌شوید و کسوت سرابی بر عالم می‌پوشاند. تنها "وَسُیِّرَتِ الْجِبَالُ فَکَانَتْ سَرَابا"نیست، بلکه "سُیِّرَتِ الْسَموات وَالْأرضْ وَما فیهِنّ فَکانَتْ سَرابا" است.

تنها آن شخصِ واحد و آن احدِ صمد است که هستی، عین او و وجود، تار و پود اوست. عرفان، نزدیک‌ترین علم به قرآن است و بر جستجوگر ظهور حقایق قرآنی بایسته است که ساغر عرفان را به مِیِ قرآن بیاراید تا آن‌ جام پرده‌نشین، آن مِیِ اَلَسْت را شاهد بازاری کند.

رسول گرامی اسلام(ص) در پاسخ کسی که درباره "احسان" پرسیده بود، معنای سومی از احسان عرضه فرمودند که می‌توان آن را توضیحی برای غایت عرفان دانست؛ چرا که احسان، گاهی به معنای "کار خوب کردن" و گاه به معنای "اعطای چیزی به دیگری" است، اما پیامبر اکرم(ص) در چیستی احسان فرمودند: "أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ‏".این برداشت خاص و پرمغز از احسان، در حیطه اخلاق نمی‌گنجد، بلکه با عرفان مرتبط است؛ یعنی احسان به این معناست که وقتی می‌گویی "إِیِّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ" گویی خدا را می‌بینی. چنین جایگاهی را مقام "کأن" گویند. از این مقام برتر، مقام "أن" است که حضرت امیر(ع) دربارة آن فرمودند: من کسی نیستم که خدای نادیدنی را بپرستم: "مَا کُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ".

عرفان در جایی است که انسان می‌خواهد مشاهده کند و سخن از شهود و یافتن طعم ایمان و استشمام بوی بهشت و شنیدن نعره‌های دوزخ است. بر همین اساس، عرفا معتقدند که وقتی انسان به قلّه عقل می‏رسد، باید آن را سکّوی پرواز به منطقه عشق قرار دهد و در آن نایستد و این همان معنای "جهاد اکبر" است. از سوی دیگر، گروهی از کسانی‌که در سطوحی از اخلاق قرار دارند و نیز واعظان و معلمان اخلاق، تهذیب نفس و تلاش برای زاهد، متّقی، عادل و وارسته شدن را جهاد اکبر می‏دانند؛ در حالی که این جهاد اوسط است.

عادل شدن و عمداً گناه نکردن، آغاز راه و شرط ورود به آزمون جهاد اکبر است، نه خود جهاد اکبر! آنجا مصاف سبقت گرفتن عشق بر عقل است؛ عقل دلیل می‏آورد که بهشت و دوزخ هست، ولی عشق آنها را کافی نمی‏داند و برای خود دلیل و باور ویژه دارد. عشق می‏خواهد هم ‏اکنون که در دنیاست، حقایق را مشاهده کند و دوزخ را ببیند: "کَلاّ لَو تَعلَمونَ عِلمَ الیَقین، لَتَرَوُنَّ الجَحیم"؛اگر اهل یقین باشید، در همین دنیا دوزخ را می‏بینید. این همان شهود است.
بنابراین علم اخلاق برای پرورش مجاهد نستوهِ جهاد اوسط است تا از کمند هوا برهد و از کمین هوس نجات یافته و به منطقه امن قسط و عدل بار یابد و علم عرفان برای پرورش سلحشورِ مقاومِ جهاد اکبر، تا از مرصاد علم حصولی و رصد برهان عقلی رهایی یابد و از محدوده تاریک مفهوم و باریک ذهن ‏رهیده، به منطقه‏ای به مساحت بیکران باریابد و از طعم شهود، طرفی بندد و از استشمام رایحه مصداقِ عینی متنعّم شود.

تفاوت اخلاق و عرفان(2)

2. تفاوت در موضوع
بنابر مشرب اهل تحقیق و عرفان که ممحّض در حکمت اُنسی هستند نه متأخرین از مشّاء که گرفتار حکمت بحثی گشته‏ اند، عرفان عملی همان سیر و سلوک انسان است که مربوط به عقل عملی بوده و در آن سخنی از تصوّر و تصدیق یا قضیّه و قیاس نیست. آنچه راه این عمل را تبیین می‏کند، دو علم است: عرفان نظری و علم اخلاق. از این دو، اوّلی از علوم کلّی، بلکه کلّی‏ترین علم است، امّا دیگری در ردیف علوم جزیی قرار دارد؛ زیرا موضوع علم اخلاق، تهذیب نفس و قوای آن است و جایگاه آن پس از اثبات اصل نفس و قوای آن قرار دارد؛ از این رو نخست باید اصل نفس و تجرّد آن و همچنین قوای نفسانی و تجرّد برخی از آنها اثبات شود و در مرحله بعد، علم اخلاق در کنار دیگر علوم جزیی درباره چگونگی تهذیب نفس و تعدیل قوای آن بحث می‌کند، امّا عرفان نظری فوق همه علوم و از جمله، فوق فلسفه الهی است؛ زیرا موضوع آن اعم از موضوعات همه علوم است و هر علمی که موضوع آن چنین باشد، برترین علم خواهد بود.

خلاصه آنکه موضوع عرفان نظری "موجود بما أنّه موجود" است؛ بدون اینکه به هیچ قیدی حتی "قید اطلاق" مقیّد گردد و موضوع فلسفه کلّی "موجود بشرط الاطلاق" و عدم تقیّد به قید طبیعی، ریاضی، منطقی و اخلاقی است و عصاره این اطلاقِ قسمی، همانا تقیّد به اطلاق و اشتراط به عدم تقیّد به طبیعی و مانند آن است.
با این بیان، همه نقدهای تصریحی یا تلویحی حل خواهد شد؛ زیرا اولاً تمایز موضوع عرفان نظری و فلسفه روشن می‏شود؛ و ثانیاً تمایز این دو علم از هم واضح می‏گردد؛ و ثالثاً اعمیّت عرفان نظری از فلسفه از لحاظ طبقه‏بندی علوم معلوم می‏شود.

3. تمایز روشی
علوم انسانی از لحاظ روش، به شهودی، برهانی، نقلی و تعبّدی تقسیم می‏شود. آنچه با شهود دل پدید می‏آید، "عرفان" و آنچه با برهان عقل حاصل می‏شود، "حکمت" و "کلام" و آنچه با نقل به دست می‏آید، "سیره" و "تاریخ" و آنچه با تعبّد کسب می‏شود، "فقه" نامیده می‌شود.

دین مبین اسلام نیز این سه روش را برای نیل به معارف امضا کرده است: راه تفکّر عقلی، راه شهود قلبی و راه تعبّد و تقلید ایمانی؛ اما راه سوم در حقیقت، متّکی بر یکی از دو راه دیگر است. از سوی دیگر، راه شهود قلبی، گرچه عمیق‌تر و نافع‌تر است ـ زیرا راهی است که علم و عمل در آن متّحدند و اندیشه و باور، قرین هم‌اند و هرگز علم بی‌عمل و فکر بدون ایمان و باور در آن نیست ـ اما همگان به‌ آن دسترسی ندارند؛ برخلاف اخلاق عملی و پذیرش موعظه حَسَن و نظایر آن که در دسترس همگان قرار دارد. با این همه، راه تفکّر عقلی در سطوح گوناگون، عمومی‏ترین راه اسلام است که هم جمهور جوامع بشری به آن دعوت شده‌اند، هم دسترسی توده مردم به آن ممکن است.

4. تفاوت در مسائل
موضوع و مسائل علم اخلاق، نفس و تهذیب شئون نفس، شناخت فضایل و رذایل آن، راه تحصیل فضایل و پرهیز از رذایل و مانند آن است. اصل وجود نفس و تجرد آن و شئون و قوای ادراکی و تحریکی‏اش در فلسفه ثابت می‏شود؛ آن‏گاه در علم اخلاق درباره کیفیت تخلّق وی سخن به میان می‏آید.

در اخلاق، انسان متخلّق به فضایل می‏شود و واجبات را انجام می‏دهد و مستحبات را ترک نمی‏کند و نیز از حرام پرهیز، و مکروهات را ترک می‏کند و برای رضای خدا کار و تلاش می‏کند، ولی همه این‏ها در محور تهذیب نفس است، امّا در عرفان چنین نیست؛ زیرا:

اوّلا ً، عارف تلاش و کوشش دارد که واحد حقیقی، یعنی خدای سبحان و جمال و جلال او را مشاهده کند و توحید ذاتی و توحید اوصاف و افعال و آثار را ببیند.

ثانیاً، عارف از حدّ تهذیب نفس می‏گذرد؛ زیرا تهذیب نفس از پله‏های سکّوی پرواز عارف است؛ یعنی عارف، زمانی در سکّوی پرواز قرار می‏گیرد که متخلّق به اخلاق خوب بوده و با تهذیب نفسْ تزکیه شده و واجبات و مستحبات را انجام داده باشد.

ثالثاً، همان‏گونه که عرفان، برتر از فلسفه است و اخلاق پایین‏تر از آن، عارف نیز برتر از فیلسوف است و متخلّق نیز پایین‏تر از فیلسوف؛ البته در صورتی که فیلسوف، الهی و عالم با عمل باشد.