تفاوت اخلاق و عرفان(2)

2. تفاوت در موضوع
بنابر مشرب اهل تحقیق و عرفان که ممحّض در حکمت اُنسی هستند نه متأخرین از مشّاء که گرفتار حکمت بحثی گشته‏ اند، عرفان عملی همان سیر و سلوک انسان است که مربوط به عقل عملی بوده و در آن سخنی از تصوّر و تصدیق یا قضیّه و قیاس نیست. آنچه راه این عمل را تبیین می‏کند، دو علم است: عرفان نظری و علم اخلاق. از این دو، اوّلی از علوم کلّی، بلکه کلّی‏ترین علم است، امّا دیگری در ردیف علوم جزیی قرار دارد؛ زیرا موضوع علم اخلاق، تهذیب نفس و قوای آن است و جایگاه آن پس از اثبات اصل نفس و قوای آن قرار دارد؛ از این رو نخست باید اصل نفس و تجرّد آن و همچنین قوای نفسانی و تجرّد برخی از آنها اثبات شود و در مرحله بعد، علم اخلاق در کنار دیگر علوم جزیی درباره چگونگی تهذیب نفس و تعدیل قوای آن بحث می‌کند، امّا عرفان نظری فوق همه علوم و از جمله، فوق فلسفه الهی است؛ زیرا موضوع آن اعم از موضوعات همه علوم است و هر علمی که موضوع آن چنین باشد، برترین علم خواهد بود.

خلاصه آنکه موضوع عرفان نظری "موجود بما أنّه موجود" است؛ بدون اینکه به هیچ قیدی حتی "قید اطلاق" مقیّد گردد و موضوع فلسفه کلّی "موجود بشرط الاطلاق" و عدم تقیّد به قید طبیعی، ریاضی، منطقی و اخلاقی است و عصاره این اطلاقِ قسمی، همانا تقیّد به اطلاق و اشتراط به عدم تقیّد به طبیعی و مانند آن است.
با این بیان، همه نقدهای تصریحی یا تلویحی حل خواهد شد؛ زیرا اولاً تمایز موضوع عرفان نظری و فلسفه روشن می‏شود؛ و ثانیاً تمایز این دو علم از هم واضح می‏گردد؛ و ثالثاً اعمیّت عرفان نظری از فلسفه از لحاظ طبقه‏بندی علوم معلوم می‏شود.

3. تمایز روشی
علوم انسانی از لحاظ روش، به شهودی، برهانی، نقلی و تعبّدی تقسیم می‏شود. آنچه با شهود دل پدید می‏آید، "عرفان" و آنچه با برهان عقل حاصل می‏شود، "حکمت" و "کلام" و آنچه با نقل به دست می‏آید، "سیره" و "تاریخ" و آنچه با تعبّد کسب می‏شود، "فقه" نامیده می‌شود.

دین مبین اسلام نیز این سه روش را برای نیل به معارف امضا کرده است: راه تفکّر عقلی، راه شهود قلبی و راه تعبّد و تقلید ایمانی؛ اما راه سوم در حقیقت، متّکی بر یکی از دو راه دیگر است. از سوی دیگر، راه شهود قلبی، گرچه عمیق‌تر و نافع‌تر است ـ زیرا راهی است که علم و عمل در آن متّحدند و اندیشه و باور، قرین هم‌اند و هرگز علم بی‌عمل و فکر بدون ایمان و باور در آن نیست ـ اما همگان به‌ آن دسترسی ندارند؛ برخلاف اخلاق عملی و پذیرش موعظه حَسَن و نظایر آن که در دسترس همگان قرار دارد. با این همه، راه تفکّر عقلی در سطوح گوناگون، عمومی‏ترین راه اسلام است که هم جمهور جوامع بشری به آن دعوت شده‌اند، هم دسترسی توده مردم به آن ممکن است.

4. تفاوت در مسائل
موضوع و مسائل علم اخلاق، نفس و تهذیب شئون نفس، شناخت فضایل و رذایل آن، راه تحصیل فضایل و پرهیز از رذایل و مانند آن است. اصل وجود نفس و تجرد آن و شئون و قوای ادراکی و تحریکی‏اش در فلسفه ثابت می‏شود؛ آن‏گاه در علم اخلاق درباره کیفیت تخلّق وی سخن به میان می‏آید.

در اخلاق، انسان متخلّق به فضایل می‏شود و واجبات را انجام می‏دهد و مستحبات را ترک نمی‏کند و نیز از حرام پرهیز، و مکروهات را ترک می‏کند و برای رضای خدا کار و تلاش می‏کند، ولی همه این‏ها در محور تهذیب نفس است، امّا در عرفان چنین نیست؛ زیرا:

اوّلا ً، عارف تلاش و کوشش دارد که واحد حقیقی، یعنی خدای سبحان و جمال و جلال او را مشاهده کند و توحید ذاتی و توحید اوصاف و افعال و آثار را ببیند.

ثانیاً، عارف از حدّ تهذیب نفس می‏گذرد؛ زیرا تهذیب نفس از پله‏های سکّوی پرواز عارف است؛ یعنی عارف، زمانی در سکّوی پرواز قرار می‏گیرد که متخلّق به اخلاق خوب بوده و با تهذیب نفسْ تزکیه شده و واجبات و مستحبات را انجام داده باشد.

ثالثاً، همان‏گونه که عرفان، برتر از فلسفه است و اخلاق پایین‏تر از آن، عارف نیز برتر از فیلسوف است و متخلّق نیز پایین‏تر از فیلسوف؛ البته در صورتی که فیلسوف، الهی و عالم با عمل باشد.